زمانی که ادرار در کلیه ها تشکیل شد، ابتدا به سمت لگنچه کلیه و پس از آن به طرف حالب، مثانه و پیشابراه رفته و دفع می گردد. در قسمت اتصال مثانه به حالب، دریچه ای وجود داشته که هنگام انقباض مثانه خود به خود بسته شده و مانع از برگشت ادرار از مثانه به حالب می گردد. در افرادی که دریچه ای شل و فاقد کارایی لازم داشته باشند، برگشت ادرار رخ می دهد که اصطلاحا به آن ریفلاکس ادراری گفته می شود.
برگشت ادرار به چه معناست؟
برگشت ادرار به معنای جریان غیر طبیعی ادرار از مثانه به طرف بالا در داخل لوله ها است که باعث اتصال کلیه ها به مثانه می شود. معمولا ادرار از کلیه ها به طرف مثانه انتقال می یابد. این بیماری بیشتر در میان نوزادان و کودکان شایع بوده اما در بزرگسالان نیز به چشم می خورد. در صورتی که این اختلال به موقع درمان نشود، خطر عفونت ادرار افزایش می یابد که همین امر موجب آسیب به کلیه ها می شود. عفونت دستگاه ادراری در میان افرادی که به برگشت ادراری مبتلا هستند، بسیار شایع می باشد.
برگشت ادرار به دو صورت اولیه و ثانویه است که شایع ترین نوع آن برگشت ادرار اولیه می باشد. در حقیقت علت شل بودن دریچه ژنتیک و ارثی بوده و از همان دوران جنینی وجود داشته است. به این معنا که گاهی والدین این کودکان دچار این عارضه بوده اند اما به علت این که علامتی نداشته، هیچ گاه تشخیص داده نشده اند.
باید خاطر نشان ساخت که برگشت ادراری موجب عفونت ادراری می شود. چرا که باکتری ها به طرف کلیه حرکت کرده و موجب ایجاد زخم خواهند شد. در حقیقت زخم کلیه موجب نارسایی کلیه، افزایش فشار خون و عفونت کلیه ها می شود.
انواع برگشت ادراری
این بیماری به دو نوع تقسیم بندی می‌شود:
برگشت ادراری مزمن
این نوع از برگشت ادرار، طولانی مدت بوده و افراد مبتلا به آن توانایی تخلیه ادرار از مثانه را به صورت کامل ندارند. در این مورد تا زمانی که شخص به عفونت ادرار مبتلا نشده باشد، از مشکل خود آگاه نمی شود.
برگشت ادراری حاد
این نوع برگشت کاملا ناگهانی رخ می دهد و معمولا با ناراحتی و درد فراوان همراه است. در این نوع از برگشت ادرار، با وجود این که مثانه پر است اما شخص قادر به تخلیه ادرار نمی باشد. این وضعیت بسیار تهدید کننده می باشد و نیاز به درمان اورژانسی دارد.
علائم برگشت ادرار
همان طور که پیشتر اشاره کردیم، برگشت ادرار بیشتر در میان نوزادان و کودکان شایع است. آمارها نشان می دهد که برگشت ادرار زمینه ای ارثی دارد. به این صورت که چیزی در حدود 32 درصد از اعضای خانواده این کودکان نیز به این بیماری مبتلا می شوند. در حقیقت ریفلاکس ادراری از جمله بیماری هایی است که تا هنگام بهبودی کامل هیچ گونه علائمی ندارد. تنها علامت شایع آن مربوط به عفونت ادراری می باشد. به طوری که بیشتر از نیمی از کودکانی که درگیر عفونت ادراری هستند، به برگشت ادرار مبتلا می باشند. از دیگر علائم برگشت ادرار می توان به تب، دفع نمودن ادرار به دفعات یا کاهش ادرار، دفع پروتئین از طریق ادرار، فشار خون بالا، نارسایی کلیه، بی اختیاری ادرار، احساسی مبنی بر عدم تخلیه کامل ادرار، قطع و وصل شدن جریان ادرار و زور زدن هنگام دفع ادرار اشاره کرد.
از دیگر نشانه های برگشت ادرار که معمولا پیش از تولد و به وسیله سونوگرافی تشخیص داده می شود، ساختار دارای تجمع ادرار در یک یا هر دو کلیه یا ورم کلیه ها در جنین است که از ریفلاکس ادراری به طرف کلیه ها ناشی می شود.
تشخیص برگشت ادرار
به طور کلی در خصوص تشخیص برگشت ادرار دو روش سیستوگرافی و عکس رادیولوژی مثانه به صورت اسکن رادیوایزوتوپ (هسته ای) و استاندارد مورد استفاده قرار می گیرد. معمولا در این روش ها از سوند ادراری استفاده می شود. لازم به ذکر است که در این خصوص یک روش غیر مستقیم برای عکس مثانه وجود دارد که به سوند گذاری نیازی نداشته، اما به خاطر حساسیت پایین نه در ایران و نه در هیچ کجای دنیا کاربرد ندارد. اگرچه سوند گذاری برای کودکان و والدین کار خوشایندی نیست اما باید این نکته را در نظر داشته باشیم که این کار عارضه ندارد و هیچ آسیبی به دستگاه تناسلی دختران وارد نمی سازد.
در حقیقت وجود و عدم وجود برگشت ادرار و درجه آن با توجه به عکس مثانه مشخص می گردد. هم چنین با توجه به عکس مثانه، برگشت ادرار را می توان به شدید، متوسط، خفیف یا درجه یک تا پنج تقسیم بندی کرد. پس از این که ریفلاکس ادراری تشخیص داده شد، در خصوص کارکرد و آسیب کلیوی، اسکن کلیه ضرورت دارد.
درمان برگشت ادرار
همان طور که اشاره کردیم، برگشت ادرار به انواع خفیف، متوسط و شدید تقسیم می شود. نوع خفیف آن تا 5 سالگی کودک کاملا رفع می شود. در خصوص درمان آن از آنتی بیوتیک هایی هم چون تری متوپرین و آموکسی سیلین استفاده می شود. این آنتی بیوتیک ها جلوی عفونت ادرار را گرفته و احتمال ابتلا به زخم کلیه را به حداقل می رسانند. پزشک ابتدا کودک را معاینه می کند و هنگام گسترش عفونت، مصرف آنتی بیوتیک را تجویز می کند. هم چنین پزشک به منظور تشخیص باکتری در ادرار، انجام مکرر آزمایش ادرار را توصیه می کند.
تحقیقات نشان داده که مصرف آنتی بیوتیک ها در درمان عفونت ادرار مؤثر بوده و مصرف طولانی مدت آن موجب آسیب دیدگی کلیه ها نمی شود. از طرف دیگر مصرف طولانی مدت آنتی بیوتیک ها، کودکان را نسبت به آن مقاوم کرده و تأثیر آن را به حداقل می رساند. به همین خاطر موجب طولانی شدن روند درمان شده و مصرف داروهای قوی را الزامی می سازد.
در خصوص درمان برگشت ادرار شدید در کودکان، در صورتی که این بیماری پس از یک سال بهبود پیدا نکند نیاز به انجام عمل جراحی است. در هر صورت عمل جراحی زمانی انجام می شود که التهاب کلیه توسط اسکن ها تأیید شود. این عمل جراحی به روش های مختلفی انجام می شود. یکی از روش ها این است که جراح برای حالب ها دریچه جدیدی می سازد تا از برگشت ادرار جلوگیری کند. باید خاطر نشان ساخت که اگر کودک توانایی مصرف آنتی بیوتیک را نداشته باشد و یا در اثر مصرف آنتی بیوتیک ها به عفونت مجاری ادرار مبتلا شود، باید تحت عمل جراحی قرار بگیرد.
